Padlewski Zygmunt (1836–1863), członek Komitetu Centralnego Narodowego, naczelnik woj. płockiego w powstaniu styczniowym. Ur. 1 I 1836 (20 XII 1835 st. st.) w rodzinnym majątku Czerniawka Mała w pow. berdyczowskim, był synem Władysława (zob.) i Judyty z Lubicz-Potockich. Od r. 1846 uczył się w korpusie kadetów w Brześciu, skąd przeszedł w r. 1855 do Konstantynowskiego Korpusu Kadetów w Petersburgu, a stamtąd w dwa lata później do Akademii Artyleryjskiej. Ukończył ją z odznaczeniem w r. 1859. Od czerwca 1858 zaliczony był jako «praporszczyk» do gatczyńskiego pułku piechoty gwardii; w końcu 1859 r. objął służbę w 8 baterii artylerii konnej gwardii, stacjonującej w Nowogrodzie. W r. 1861 awansował kolejno na podporucznika i porucznika. W czasie studiów w Akademii zaprzyjaźnił się z Zygmuntem Sierakowskim i należał do jednego z oficerskich kółek rewolucyjnych w Petersburgu, jakkolwiek nie da się więcej powiedzieć o jego aktywności na tym polu. Wczesną jesienią 1861 Koło Oficerskie delegowało go do Paryża na instruktora tworzącej się na emigracji polskiej szkoły wojskowej. Wziął zatem P. urlop jedenastomiesięczny, «zdrowotny», i wyjechał na zachód, być może odwiedziwszy przedtem rodziców na Wołyniu i zatrzymawszy się także w Warszawie. Zwolnienie z wojska otrzymał w rok potem, gdy nie stawił się z powrotem na służbę, a stał się już politycznie podejrzany.
W Paryżu P. objął wkrótce – zapewne jako mąż zaufania Sierakowskiego – przewodnictwo Tow. Młodzieży Polskiej (TMP) i przyczynił się do emancypowania go spod wpływu Ludwika Mierosławskiego. Wynikł stąd zatarg i pojedynek z Janem Kurzyną w Bazylei 5 III 1862. Zdaje się, że stamtąd dopiero P. udał się do Genui i z ramienia TMP objął w polskiej szkole wojskowej funkcję instruktora artylerii oraz wykłady matematyki, strategii, taktyki i historii wojen. Używał wówczas pseud. Czerniawski. Za sprawą P-ego genueńska placówka TMP podporządkowała się warszawskiemu Komitetowi Ruchu. Gdy w połowie 1862 r. rząd włoski zamknął polską szkołę wojskową, P. podjął starania o jej otwarcie w Londynie, gdzie 19 VII nawiązał po raz pierwszy kontakt z G. Mazzinim i A. Hercenem; 7 VIII rozmawiał w Paryżu z M. Bakuninem. W końcu t. m. Komitet Centralny Narodowy (KCN) wezwał go do Warszawy, ażeby objął funkcję naczelnika miasta po aresztowaniu Jarosława Dąbrowskiego. P. dotarł na bardzo krótko do Warszawy, jak się wydaje, za fałszywym paszportem, który mu wyrobił w Berlinie Bogusław Łubieński. Już pod koniec września wziął udział wraz z Agatonem Gillerem w rokowaniach londyńskich z redaktorami „Kołokoła”, zakończonych znaną wymianą listów na temat polsko-rosyjskiej, rewolucyjnej współpracy. W końcu października wrócił do Warszawy i zajął w KCN wybitne stanowisko jako jedyny wojskowy w jego składzie (dyrektor «wydziału wojskowego», jak twierdzi Roman Rogiński), zwierzchnik organizacji miejskiej, a także łącznik z rosyjskim podziemiem. On też układał w listopadzie i styczniu kolejne plany powstańcze, których termin zaczynano wiązać z przymusową «branką» do wojska carskiego. Pióra P-ego było w nr 8 „Ruchu” oświadczenie potępiające wichrzycielskie roboty zwolenników Mierosławskiego.
W końcu listopada P. wraz z Andrzejem Potebnią udał się via Wilno do Petersburga, gdzie podpisał formalny układ sojuszu z Komitetem Centralnym «Ziemli i Woli». Dwukrotnie pod koniec roku konferował z wysłańcami lewego skrzydła «białych» z Poznańskiego, zawsze na temat «branki» i terminu wybuchu. Mimo prawicowego przewrotu w KCN pod koniec grudnia pozostał w jego składzie. «Nie można [go] było pominąć ze względu na jego znaczenie i siłę w mieście» (O. Awejde). Zaraz też P. wprowadził do KCN na miejsce Gillera najbliższego swego przyjaciela Stefana Bobrowskiego. Z ich wspólnej inicjatywy podtrzymano decyzję o powstaniu w chwili rozpoczęcia «branki», zaplanowano też ujawnienie się rządu w opanowanym przez zamach Modlinie. P. typowany na naczelnego wodza przekonał do decyzji powstańczej wydziałowych i okręgowych organizacji miejskiej. Przeszło do legendy jego przemówienie, w którym uzasadniał konieczność powstania potrzebą rozwiązania kwestii agrarnej i podniesienia ludu do rangi obywateli. «Branka» warszawska 14/15 I 1863 zaskoczyła go i skompromitowała w oczach podkomendnych. Udał się więc 17 I w Puszczę Kampinoską, aby uderzyć na Płock na czele wyprowadzonych z miasta poborowych. Dowództwa tego jednak nie utrzymał w ręku. Po przeprawie przez Wisłę przekradał się samotnie «przez manowce» i mało co nie wpadł w ręce nieprzyjaciela. Nie wziął udziału w potyczce pod Ciołkowem 21 I ani w ataku na Płock następnej nocy. Opanował jednak sytuację w woj. płockim po pierwszych niepowodzeniach i na własne życzenie uzyskał od KCN nominację na naczelnika tego województwa (wraz z pow. łomżyńskim z sąsiedniego – augustowskiego). Miał przeciw sobie wrogo nastrojoną organizację «białą», liczył zaś na efekty dekretów uwłaszczeniowych, na których proklamowanie kładł nacisk i które zjednały mu przychylność chłopów, zwłaszcza w rejonie Kurpiów. Przy sobie miał P. kilku oddanych, młodych radykałów, jak Zbigniew Chądzyński, Tomasz Kolbe, Edward Kokosiński, Edward Rolski. Pod ich wpływem oparł się naciskom ziemiańskich działaczy, którzy chcieli go skłonić do odwołania walki zbrojnej i lansowali nawet sfingowane jego rozkazy w tym duchu. W odezwie z 27 I P. oddał tych ludzi pod pręgierz opinii publicznej.
Wykorzystując koncentrację zarządzoną przez dowództwo rosyjskie, powstańcy opanowali przejściowo kilka miasteczek (Rypin, Sierpc, Maków), a także komory na granicy Prus Wschodnich, skąd spodziewano się daremnie transportów broni. Przejście nieprzyjaciela do działań zaczepnych pociągnęło za sobą porażki podkomendnych P-ego pod Podosiem, Dębskiem i Skrwilnem (8–25 II). Od Bobrowskiego z Warszawy otrzymywał P. sprzeczne wskazówki: maszerowania na Litwę, wyjścia na spotkanie dyktatora Mierosławskiego, powrotu do składu KCN. W praktyce P., tak jak i inni dowódcy lokalni, był zdany na własne siły i inwencję. W pierwszych dniach marca objął osobiście dowództwo w pow. przasnyskim nad oddziałem Władysława Cichorskiego (Zameczka) i 9 III stawił czoło płkowi Wałujewowi pod Myszyńcem. W 2 dni później dał się zaskoczyć pod Drążdżewem przez mjra Goriełowa; z trudem i dużymi stratami wycofał się nad granicę pruską. Klucząc przedostał się w kierunku Mławy na spotkanie z oddziałkiem Józefa Malinowskiego. Miał w tym czasie pod bronią ponad 1 200 ludzi, wymęczonych nieustannymi marszami, a także zdemoralizowanych intrygami Zameczka i innych, niechętnych P-emu oficerów. Poniósłszy 21 III jeszcze jedną porażkę pod Radzanowem, następnego dnia rozpuścił P. oddział, nie czując się na siłach stawiać dłużej czoła i nieprzyjacielowi, i rodakom. Zwrócił się wówczas do Rządu Tymczasowego z prośbą o przeniesienie na inne stanowisko albo o urlop zagraniczny, którego mu nie udzielono. W początku kwietnia spędził kilka dni w Warszawie, chodziły wtedy słuchy, że wejdzie ponownie w skład rządu. Nie było to możliwe w chwili, gdy w centrali i na prowincji władzę przechwytywali «biali». Rząd Narodowy (RN) udzielił P-emu nagany za rozpuszczenie oddziału i zwolnił ze stanowiska, z poleceniem jednakże powrotu w woj. płockie do czasu mianowania nowego naczelnika. P. spodziewał się, że obejmie dowództwo nad nowym silnym oddziałem, który miał mu przyprowadzić z Prus Zachodnich kpt. Henryk Szermentowski. Dn. 21 IV wyjechał na spotkanie tego oddziału z Rypina i o parę kilometrów od miasta został zatrzymany przez kozaków. W kołach «czerwonych» mówiono wtedy i potem, «że P. przez wsteczników był denuncjowany». RN daremnie podejmował próby oswobodzenia go siłą lub podstępem.
Z więzienia w Płocku P. mógł przekazywać potajemne pisma do rządu i bliskich krewnych. Zeznawał w śledztwie ostrożnie, nie obciążając nikogo z podkomendnych i wypierając się sprawowania jakichkolwiek funkcji cywilnych. Nie wymienił również z nazwiska nikogo z aktualnie czynnych członków RN. W rozmowie z gen. W. Semeką odmówił odwołania się do łaski carskiej. Sąd wojenny 1 V skazał go na śmierć przez rozstrzelanie. Konfirmacja wyroku odwlokła się o 2 tygodnie, tj. do wygaśnięcia terminu złożenia broni, wyznaczonego powstańcom w carskim ukazie o amnestii. O świcie 15 V rozstrzelano go za rogatką płońską (miejsce to upamiętnia dziś niewielka płyta). Pamięć męczennika uczcił Hercen w „Kołokole”; ucichły też nad jego grobem potwarze i plotki.
Opowiadano tylko, że P. cierpiał z powodu «ubóstwianej kobiety, która do innego należała» – skądinąd zaś słychać, iż darzyła go sentymentem młoda i piękna wujenka Klementyna z Krajewskich Potocka.
Liczne fot. reprod. we wszystkich ilustr. wydawnictwach o r. 1863, m. in.: [Dąbrowski J.] Grabiec J., Rok 1863, P. 1913 s. 211; – Enc. Wojsk.; Djakov W., Dejateli russkogo i polskogo osvoboditelnogo dviženija v carskoj armii 1856–1865 godov, Moskva 1967; Uruski, XIII 170; – Dunin-Wąsowicz K., O powstańczym generale, W. 1966; tenże, Zygmunt Padlewski, w: Z dziejów współpracy rewolucyjnej Polaków i Rosjan w drugiej połowie XIX wieku, W. 1956 s. 71–133; Górski K., Stanisław Krzemiński, Wil. 1936; Karbowski W., Zygmunt Padlewski, W. 1969 (tamże dalsza literatura); Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, W. 1972; Polska, jej dzieje i kultura, W. 1927 III; Za našu i vašu svobodu. Geroi 1863 goda, Moskva 1964 po s. 192; – Dokumenty terenowych władz wojskowych powstania styczniowego 1863–1864, Wr. 1976; Guttry A., Pamiętniki, P. 1892 II 88, 91–6, 106; Jabłonowski W., Pamiętniki, Wr. 1967; Kieniewicz S., Listy rodzinne P-ego, „Przegl. Hist.” T. 67: 1976; Lewak A., Spowiedź przed straceniem, „Insurekcje” T. 1: 1929; Złotorzycka M., Z korespondencji P-ego, „Przegl. Hist.” T. 45: 1954; – „Przegl. Hist.” T. 61: 1970 s. 524–7 (rec. książki W. Karbowskiego).
Stefan Kieniewicz